Historia Warszawy

Początki osadnictwa w Kotlinie Warszawskiej datuje się dopiero na wiek X, jednak Warszawa szybko weszła do grona najważniejszych miast polskich. Z 1262 roku pochodzi pierwsza wzmianka w kronikach ruskich o spaleniu w czasie najazdu litewsko-ruskiego istniejącego w miejscu obecnego Ogrodu Botanicznego, w pobliżu Zamku Ujazdowskiego, drewnianego grodu książąt mazowieckich w Jazdowie. Po raz drugi Jazdów został zdobyty i złupiony w 1281 roku i prawdopodobnie nie został już odbudowany. W końcu XIII wieku kilka kilometrów na północ od Jazdowa, w miejscu, gdzie dziś wznosi się Zamek Królewski, na wysokiej skarpie wiślanej założono nowy gród książęcy - dzisiejszą Warszawę. 

Najwcześniejsza pisana wzmianka o Warszawie znajduje się w dokumencie z 1313 roku. W 1339 roku odbył się w Warszawie, leżącej na terenie neutralnego księstwa mazowieckiego, sąd papieski między królem Kazimierzem Wielkim a Krzyżakami o bezprawne zajęcie Pomorza Gdańskiego należącego do Polski. 

Za rządów zasłużonego dla miasta księcia Janusza I Starszego(1374-1429) Warszawa pełniła już na Mazowszu funkcje stołeczne, stając się w 1406 roku, po przeniesieniu kolegiaty z Czerska, centrum władzy świeckiej i duchowej, co zostało potwierdzone w 1413 roku, kiedy to oficjalnie przeniesiono stolicę Mazowsza z Czerska do Warszawy. Po bezpotomnej śmierci książąt mazowieckich Mazowsze zostało inkorporowane do Korony Polskiej. Próby uratowania samodzielności księstwa nie odniosły skutku. 25 sierpnia 1526 roku odbył się uroczysty wjazd króla Zygmunta Starego do Warszawy, a we wrześniu sejm mazowiecki złożył mu przysięgę na wierność. 

Z racji dogodnego położenia Warszawa przeżywała szczególnie bujny rozkwit, wysuwając się na pierwsze miejsce w państwie. Centralna lokalizacja miasta była jednym z głównych powodów podjęcia na Sejmie Unii Lubelskiej w 1569 roku uchwały o obradowaniu w Warszawie wspólnych polsko-litewskich sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów (od 1573 roku odbywały się tu również wolne elekcje), co było jednym z decydujących powodów jej ustołecznienia w latach 1596-1610. Po pożarze Wawelu Zygmunt III Wazaprzeniósł stałą rezydencję królewską, dwory i urzędy koronne z Krakowa do rozbudowanego zamku warszawskiego. Konsekwencją tego był szybki rozwój Warszawy i stały wzrost liczby ludności. Dzięki kulturze umysłowej i artystycznej królów z dynastii Wazów dwór królewski w Warszawie w jej pierwszym stołecznym okresie stał się ważnym ośrodkiem w dziedzinie nauki i sztuki - zwłaszcza muzyki (m.in. kompozytorzy A. Jarzębski, B. Pękiel) i teatru (słynny teatr Władysława IV Wazy). 

Załamanie rozwoju miasta przyniósł okres wojen w połowie XVII wieku. W latach 1655-1658 Warszawa była trzykrotnie oblegana, zdobywana i okupowana przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie. Lata "potopu" zrujnowały i ogołociły miasto z dóbr kulturalnych (wywieziono m.in. cenne biblioteki, wielką liczbę dzieł sztuki, królewską galerię obrazów, kolekcję arrasów itp.), zapoczątkowały okres wszechstronnego regresu.

Po elekcji Jana III Sobieskiego Warszawa dźwignęła się gospodarczo i kulturalnie. Wojna północna (1700-1721), najazd Karola XII na Polskę, zamieszki wewnętrzne, spowodowane detronizacją Augusta II i elekcją Stanisława Leszczyńskiego, a także szalejące w tych latach epidemie zahamowały rozwój miasta. 

W okresie panowania Sasów, po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej, Warszawa znów stała się ważnym ośrodkiem kulturalnym. W 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium i zapoczątkował reformę oświaty, w 1747 roku bracia Załuscy założyli pierwszą bibliotekę publiczną. Miasto wzbogaciło się również o kilka reprezentacyjnych założeń urbanistycznych, np. król August II wzniósł przy obecnym placu Marszałka Józefa Piłsudskiego wspaniałe barokowe założenie pałacowo-ogrodowe, tzw. Oś Saską. Z inicjatywy króla uregulowano też i obsadzono drzewami dawną drogę do Ujazdowa, wzdłuż której ustawiono stacje Męki Pańskiej. Ta Droga Kalwaryjska to obecnie Aleje Ujazdowskie. Wielką rolę budowlano-porządkującą odegrała Komisja Brukowa, którą kierował marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński. 

Drugi z kolei "złoty okres" stolicy przypada na lata panowania ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy to rozwiająca się dynamicznie Warszawa powiększyła się i przekształciła w nowoczesny organizm miejski, stając się zarazem bezspornym centrum życia politycznego, gospodarczego, handlowego i przemysłowego kraju oraz stolicą polskiego oświecenia. W 1765 roku król powołał Szkołę Rycerską, która kształciła młodzież w duchu patriotycznym (jej wychowankiem był m.in. Tadeusz Kościuszko), w tym samym roku z inicjatywy króla powstał Teatr Narodowy. Warszawa zyskała w tym czasie szereg znakomitych budowli i rezydencji, najczęściej w stylu Stanisława Augusta - specyficznej polskiej odmianie wczesnego klasycyzmu. Zbudowano m.in. pałac w Łazienkach i rozplanowano park, przebudowano wnętrza Zamku Królewskiego. Wytyczono tzw. Oś Stanisławowską - duże założenie urbanistyczno-ogrodowe, obejmujące aleję biegnącą od Zamku Ujazdowskiego na zachód do drogi wolskiej i układ tzw. placów gwiaździstych (Na Rozdrożu, Zbawiciela, Unii Lubelskiej). 

W trakcie obrad Sejmu Czteroletniego (1788-1792) 3 maja 1791 roku uchwalono w Warszawie pierwszą w Europie, a drugą w świecie konstytucję, kładącą podwaliny pod kształt nowoczesnego państwa. Jednym z najbardziej zasadniczych problemów Sejmu Czteroletniego była również walka o prawa dla miast. Szczególną rolę odegrał tu magistrat Starej Warszawy z zasłużonym prezydentem Janem Dekertem, który jesienią 1789 roku zorganizował w Warszawie zjazd przedstawicieli miast polskich. 2 grudnia 1789 roku mieszczanie uformowali słynną "czarną procesję". W uroczystych czarnych strojach udali się powozami z Rynku Starego Miasta do Zamku i złożyli królowi i kanclerzom memoriały, w których domagali się reformy. 18 kwietnia 1791 roku uchwalono długo oczekiwaną ustawę o zasadniczym znaczeniu dla mieszczaństwa. Mieszczanie otrzymali prawa obywatelskie, scalono miasta pod względem administracyjnym, znosząc jurydyki, dzieląc większe miasta na cyrkuły (w Warszawie utworzono wówczas 7 cyrkułów) i dając szerokie uprawnienia samorządom. 21 kwietnia 1791 roku ustawę tę wpisano do ksiąg miejskich i ten dzień jest od dwusetnej rocznicy tego zdarzenia, a więc od 1991 roku, obchodzony przez władze samorządowe stolicy jako święto Warszawy. 

Zwycięskie rządy Targowicy, które spowodowały zniszczenie dzieła Sejmu Czteroletniego, drugi rozbiór Polski (1793 rok) i ciężka sytuacja gospodarcza nie przytłumiły warszawskiego dążenia do wolności. Stolica stała się ogniskiem konspiracyjnego sprzysiężenia, zamierzającego zbrojnym wystąpieniem przywrócić niepodległość. Wybuch Powstania Kościuszkowskiego i zwycięstwo pod Racławicami przyspieszyły wystąpienie ludu warszawskiego, który pod wodzą szewca Jana Kilińskiego i rzeźnika Józefa Sierakowskiego 17 kwietnia 1794 roku zaatakował przebywające w mieście oddziały rosyjskie i zwyciężył. W maju na rynku staromiejskim zawiśli na szubienicach zdrajcy narodu - magnaci targowiczanie. Ostateczna klęska powstania była jednak równoznaczna z końcem Rzeczypospolitej. Po trzecim rozbiorze w 1795 roku Polska zniknęła z mapy Europy na 123 lata, a jej ziemie wchłonęły Rosja, Prusy i Austria. Część Mazowsza z Warszawą, która została zdegradowana do roli miasta prowincjonalnego, przypadła Prusom. 

Nowe nadzieje odzyskania samodzielnego bytu państwowego zrodziły się z chwilą wkroczenia do Warszawy wojsk napoleońskich w 1806 roku. W lipcu 1807 roku na mocy pokoju w Tylży utworzono Księstwo Warszawskie. Warszawa stała się znów niezwykle czynnym ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego. Klęska Napoleona położyła jednak kres istnieniu Księstwa. Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku Warszawa została stolicą zależnego od Rosji, lecz przez kilkanaście lat zachowującego dość znaczną autonomię, Królestwa Polskiego. Ten okres przyniósł sprawną, planową akcję porządkowania urbanistycznego i organizację życia naukowego. Przebito nową arterię - Aleje Jerozolimskie, i ujednolicono zabudowę głównych ulic miasta, m.in. Nowego Światu. Powstały Uniwersytet Warszawski i Szkoła Politechniczna, Szkoła Główna Muzyki, działało też Towarzystwo Przyjaciół Nauk, skupiające wybitnych uczonych. Pełny rozwój kulturalny hamowała jednak ostra cenzura i ingerencje tajnej policji, którą kierował wielki książę Konstanty. 

Po wybuchu Powstania Listopadowego Warszawa przeżyła krótki okres niepodległości. Jednak jego upadek spowodował likwidację przez carat odrębności ustrojowej Królestwa. Przestały istnieć sejm, rząd i wojsko polskie. Zamknięto uniwersytet, zakazano działalności stowarzyszeń. We wzniesionej w latach 1832-1834 (kosztem wyburzenia całej dzielnicy) Cytadeli urzędowała budząca grozę Komisja Śledcza, która miała trzymać w ryzach buntowniczą Warszawę. Życie kulturalne przybrało postać nieoficjalną i nieformalną. Po upadku Powstania Styczniowego w 1864 roku zlikwidowano resztki autonomii Królestwa oraz wprowadzono ostrą rusyfikację szkolnictwa i administracji. 

Mimo niekorzystnych warunków politycznych miasto rozwijało się. Intensywnie rozbudowywano przemysł. W latach 1840-1848 powstała pierwsza linia kolei warszawsko-wiedeńskiej. W 1864 roku oddano do użytku pierwszy stały most na Wiśle, a jedenaście lat później pierwszy most kolejowy. W latach 1851-1855 wybudowano pierwszy wodociąg, a w latach 1881-1886 pierwszą sieć kanalizacyjną. W 1856 roku wprowadzono gaz, a w 1881 roku zainstalowano pierwszą centralę telefoniczną. Rok później wprowadzono regularną komunikację tramwajową konną, a w 1907 roku elektryczną. 

Jednak brak zainteresowania władz zaborczych nie stwarzał warunków do realizacji nowych, perspektywicznych i zorganizowanych założeń urbanistycznych. W 1915 roku po wybuchu I wojny światowej Warszawa znalazła się pod okupacją niemiecką, a w 1918 roku została stolicą odrodzonego państwa polskiego. Już w 1916 roku pod kierunkiem Tomasza Tołwińskigo opracowano plan regulacji Wielkiej Warszawy. Wytyczono nowe arterie, powstały nowoczesne dzielnice mieszkaniowe, m.in. Żoliborz, Mokotów i Saska Kępa. 

Akcje porządkowania stolicy, które nabrały szczególnego rozmachu za prezydentury Stefana Starzyńskiego, brutalnie przerwał wybuch II wojny światowej i okupacja niemiecka. Obrona oblężonej Warszawy trwała do 28 września 1939 roku 

Miasto - jak zwykle w okresie niewoli - stało się głównym ośrodkiem ruchu oporu, ale też centrum konspiracyjnego życia kulturalnego i naukowego. W kwietniu 1943 roku w zamkniętym murami getcie żydowskim wybuchło powstanie, po którym dzielnica żydowska licząca pół miliona ludzi przestała istnieć, a jej mieszkańcy zginęli, bądź zostali wywiezieni do obozów zagłady. 1 sierpnia 1944 roku wybuchło Powstanie Warszawskie, przygotowane przez Armię Krajową. Przez pierwsze cztery dni słabo uzbrojeni Powstańcy wyzwolili Śródmieście, Powiśle, Stare Miasto, Czerniaków i Wolę oraz część Żoliborza, Ochoty i Mokotowa by przez kolejne dwa miesiące zażarcie bronić ich przed przeważającymi siłami niemieckimi. Akt honorowej kapitulacji podpisano 2 października, gdy sytuacja była już beznadziejna, a w rękach Powstańców pozostała już tylko część Śródmieścia.

Po upadku Powstania Warszawę skazano na zagładę. Ludność została wypędzona i wywieziona do obozów. Niemcy przystąpili do planowego burzenia miasta. Straty kulturalne, obejmujące spalone biblioteki i zbiory muzealne, bogactwa świątyń i pałaców, wreszcie dobytek ludności, są niemożliwe do oszacowania. Zginęło około 650 tysięcy mieszkańców stolicy. Zniszczono 84 proc. zabudowy miasta. Specjalne ekipy hitlerowskie z premedytacją podpalały dom po domu, ulicę po ulicy, a szczególnie cenne budowle, np. Zamek Królewski, wysadzono w powietrze. Miał nie zostać kamień na kamieniu... 

Odbudowa Warszawy rozpoczęła się natychmiast w 1945 roku. Niezależnie od politycznych motywów decyzji w tej kwestii narzuconego w Polsce reżimu, czynnikiem najistotniejszym była postawa samych warszawiaków, którzy z wojennej tułaczki wracali do ruin miasta. Bardzo ważne było też wsparcie odbudowy przez ogół Polaków. Należy też pamiętać, że jej plany opracowane były i realizowane pod kierunkiem wybitnych fachowców. Datę ukończenia odbudowy określić trudno, gdyż pod pewnymi względami jej procesy muszą znajdować kontynuację jeszcze i dziś, a z drugiej strony nader wcześnie podjęto równolegle zadania rozwoju miasta. Orientacyjnie wskazać można datę 1970 - roku osiągnięcia przedwojennej liczby 1,3 mln mieszkańców. 

Kształt Warszawy wzbudza szereg zastrzeżeń, dotyczący zarówno skutków ingerencji politycznych (m.in. słynny Pałac Kultury), jak i dysproporcji rozwojowych powodowanych przez malejącą efektywność ekonomiczną "realnego socjalizmu". Niemniej stolica, która miała być wymazana z mapy Europy, została odrodzona i tętni życiem, wciąż rozrastając się i modernizując. W kwietniu 1995 roku uruchomiono pierwszą (i do tej pory jedyną) w Polsce linię metra. W ostatnich kilkunastu latach stolica znacznie zmieniła swój wygląd - powstało szereg nowoczesnych osiedli mieszkaniowych i budynków biurowych m.in. osiem "drapaczy chmur" - budynków o wysokości ponad 100 metrów, i wciąż powstają kolejne. Warszawa wciąż się powiększa - w 2002 roku do stolicy dołączyła Wesoła. W Warszawie mieszka obecnie około 1,6 mln ludzi, a w aglomeracji warszawskiej, obejmującej stolicę wraz z przyległymi do niej podmiejskimi miasteczkami - ponad 2,5 mln ludzi.